Deze bijdrage ontstond n.a.v. de overzichtstentoonstelling "Jheronimus Bosch - Visioenen van een genie"die loopt in 's-Hertogenbosch van 13 februari tot 8 mei 2016, ter ere van het 500ste sterfjaar van J.B.. Het Prado is daar niet aanwezig omdat de "dikke madame archivaris" niet kon hebben dat men in een film over Bosch op TV zou vermelden dat het werk van de "zeven hoofdzonden", werk in het Prado, geen origineel werk is van J.B. Van sommige wetenschappelijke gevormde conservatoren gesproken en gezwegen. De machtswellust is soms groter dan hun wetenschappelijke bekwaamheid. Deze "madame" past wonderwel in het werk van J.B. Misschien kunnen België en Nederland is met meer aandrang een aantal kunstwerken terug vragen die in de Spaanse tijd hier werden ontvreemd, onder meer door Alva.
 |
| Jeroen BOSCH, "Tuin der Lusten", detail middenpaneel. uit: Jardin des arts, frontpagina.(1) |
I. Levensbeschrijving.
Jheronimus BOSCH ( 's-Hertogenbosch(?) ca. 1453 - 's-Hertogenbosch 1516)
 |
| 1. "Portret van Hiëronymus Bosch" (?), tekening(copie )van een zelfportret, einde 16de eeuw,Arras.
2. midden: "Portret van H. Bosch" (?), kopergravure naar 1 van Cornelis de Cort, uitgegeven te Antwerpen in 1600.
3."Portret van H.B."(?), schilderij. Verschenen in de catalogus "Jheronimus Bosch", 1967. (2)(p.215)
|
Over het leven van Jheronimus Bosch is niet zo heel veel geweten.
Zijn grootvader Jan van Aken, die voor het eerst in de archieven wordt vermeld in 1430-1431, stierf in 1454 en liet vijf zonen na, van wie er tenminste vier schilder werden.
Eén van hen Antonius, werd de vader van Jheronimus of Jeroen.
Zijn grootvader Jan van Aken, die voor het eerst in de archieven wordt vermeld in 1430-1431, stierf in 1454 en liet vijf zonen na, van wie er tenminste vier schilder werden.
Eén van hen Antonius, werd de vader van Jheronimus of Jeroen.
Hij kreeg waarschijnlijk een schildersopleiding van zijn vader of één van zijn ooms.
Omstreeks 1479-1481 huwde hij Aleid Goyaerts vanden Meervenne, een vrouw die er warmpjes inzat.
In 1486-1487 werd hij lid van de invloedrijke Onze-Lieve-Vrouwebroederschap die een kapel had in de Sint-Janskerk in 's-Hertogenbosch. Dit genootschap, waartoe zowel leken als priesters behoorden, vereerde de Heilige Maagd, en verleende vele opdrachten aan kunstenaars, vooral voor de verfraaiing van de eigen kapel. Voor de broederschap maakte Bosch een tekening voor het gebrandschilderde raam, een ontwerp voor een kruisbeeld en voor een kandelaar.
In 1504 ontving 'Jheronimus van Aken, genaamd Bosch' van het rekenhof in opdracht van Filips de Schone, de hertog van Bourgondië, een voorschot voor het schilderen van een "Laatste Oordeel".
Op 9 augustus 1516 organiseerde de broederschap een rouwdienst voor Jheronimus Bosch. Vermoedelijk stierf hij kinderloos.(3)(p.21 e.v.)
In 1930 werd in zijn stad een standbeeld voor hem opgericht.
In 1967 was er een tentoonstelling in zijn stad die door duizenden bezocht werd.
Omstreeks 1479-1481 huwde hij Aleid Goyaerts vanden Meervenne, een vrouw die er warmpjes inzat.
In 1486-1487 werd hij lid van de invloedrijke Onze-Lieve-Vrouwebroederschap die een kapel had in de Sint-Janskerk in 's-Hertogenbosch. Dit genootschap, waartoe zowel leken als priesters behoorden, vereerde de Heilige Maagd, en verleende vele opdrachten aan kunstenaars, vooral voor de verfraaiing van de eigen kapel. Voor de broederschap maakte Bosch een tekening voor het gebrandschilderde raam, een ontwerp voor een kruisbeeld en voor een kandelaar.
In 1504 ontving 'Jheronimus van Aken, genaamd Bosch' van het rekenhof in opdracht van Filips de Schone, de hertog van Bourgondië, een voorschot voor het schilderen van een "Laatste Oordeel".
Op 9 augustus 1516 organiseerde de broederschap een rouwdienst voor Jheronimus Bosch. Vermoedelijk stierf hij kinderloos.(3)(p.21 e.v.)
In 1930 werd in zijn stad een standbeeld voor hem opgericht.
In 1967 was er een tentoonstelling in zijn stad die door duizenden bezocht werd.
 |
| "Obitus Fratrum", 's-Hertogenbosch, archief Lieve-Vrouwebroederschap.
Lijst van de gestorven leden van de broederschap, waarin onder het jaar 1516 is opgenomen "Jheronimus Aquen(sis) alias Bosch igsignis pictor" De lijst is tussen 1567 en 1575 opgesteld zodat de toevoeging 'beroemd schilder' niet zonder meer als bewijs van Bosch' faam in zijn vaderstad gedurende zijn leven kan gelden. (vlg. Gerlach, 1967) (2)(p.214)
|
II. Leefwereld.
's-Hertogenbosch was toen een grote welvarende stad van kooplieden en ambachtslieden. De welvaart viel af te lezen aan de huizen van de burgers, de indrukwekkende Sint-Jan, de tientallen rijkingerichte kerken, kloosters en kapellen. Maar het was niet al goud wat blonk. er waren oorlogen met de naburige Geldersen, er was een grote stadsbrand in 1463, en er waren overstromingen en pestepidemieën.
Talloze plattelandsbewoners trokken naar 's-Hertogenbosch, waardoor de armoede binnen de stadsmuren toenam. De rijkdom en verkwisting, maar ook de armoede en rampspoed vormden voor Jeroen Bosch een bron van inspiratie.
De stadsgenoten van Jeroen waren dol op toneelsspel, vooral op dat van de plaatselijke rederijkerskamer "Moyses' Bosch".
symbolen:(4)(p.20 e.v)
de alchimisten op zoek naar het goud door de vermenging van solfer en kwik, zijn een verwijzing naar dualiteit: van man en vrouw, het ei en het heelal, de reuzevogels, , het mes, de bijl, vuurelementen die bijdragen tot het mysterie van de oven, en nog een aantal andere symbolen.
de kersen staan voor sensualiteit of ontucht. De kers verving in sommige versies va het 'Zondeverhaal' de appel.
de kikker: Naar de uitdrukking:" Een kikker inslikken", een verwijzing naar grote lichtgelovigheid.
de kruik op een stok: verwijzing naar het 'valse' geloof' of ketterij..
de luit: symbool van de ontucht.
het schip: het narrenschip, de narren worden ver weg op bedevaart gestuurd.
de uil: Dit dier is in de symboliek wat ambigue; bij de godin Athena is de uil symbool van de wijsheid, maar in andere omstandigheden naargelang de inhoud kan hij staan voor de domheid.
Bij Bosch stelt hij de slechte monniken voor en de fouten van de geestelijken.
Het kan ook staan voor ketterij; de uil zou de christenen met een wankel geloof in verleiding brengen. Volgens mij stelt de uil in de meeste gevallen Jeroen zelf voor, die alles observeert en het daarna weergeeft in de gepaste context.
de zotheid, de dwaasheid: terug te vinden in de zonden, de ondeugden en zotternijen.
's-Hertogenbosch was toen een grote welvarende stad van kooplieden en ambachtslieden. De welvaart viel af te lezen aan de huizen van de burgers, de indrukwekkende Sint-Jan, de tientallen rijkingerichte kerken, kloosters en kapellen. Maar het was niet al goud wat blonk. er waren oorlogen met de naburige Geldersen, er was een grote stadsbrand in 1463, en er waren overstromingen en pestepidemieën.
Talloze plattelandsbewoners trokken naar 's-Hertogenbosch, waardoor de armoede binnen de stadsmuren toenam. De rijkdom en verkwisting, maar ook de armoede en rampspoed vormden voor Jeroen Bosch een bron van inspiratie.
De stadsgenoten van Jeroen waren dol op toneelsspel, vooral op dat van de plaatselijke rederijkerskamer "Moyses' Bosch".
symbolen:(4)(p.20 e.v)
de alchimisten op zoek naar het goud door de vermenging van solfer en kwik, zijn een verwijzing naar dualiteit: van man en vrouw, het ei en het heelal, de reuzevogels, , het mes, de bijl, vuurelementen die bijdragen tot het mysterie van de oven, en nog een aantal andere symbolen.
de kersen staan voor sensualiteit of ontucht. De kers verving in sommige versies va het 'Zondeverhaal' de appel.
de kikker: Naar de uitdrukking:" Een kikker inslikken", een verwijzing naar grote lichtgelovigheid.
de kruik op een stok: verwijzing naar het 'valse' geloof' of ketterij..
de luit: symbool van de ontucht.
het schip: het narrenschip, de narren worden ver weg op bedevaart gestuurd.
de uil: Dit dier is in de symboliek wat ambigue; bij de godin Athena is de uil symbool van de wijsheid, maar in andere omstandigheden naargelang de inhoud kan hij staan voor de domheid.
Bij Bosch stelt hij de slechte monniken voor en de fouten van de geestelijken.
Het kan ook staan voor ketterij; de uil zou de christenen met een wankel geloof in verleiding brengen. Volgens mij stelt de uil in de meeste gevallen Jeroen zelf voor, die alles observeert en het daarna weergeeft in de gepaste context.
III. Werken.
ten eerste:
De Goochelaar en de Zakkenroller
 |
| J. Bosch, "De Goochelaar", (kopie?), 1475-1480, paneel, Saint-Germain-en-Laye, . |
Het vormt een primeur in de geschiedenis van de menselijke stompzinnigheid. Het werk zou een verbeelding zijn van het Vlaamse spreekwoord: "Wie zich door een goochelaar laat verleiden, zijn geld verliest en door de jeugd wordt uitgelachen."
De goochelaar laat een kikker tevoorschijn komen uit de mond van de voorovergebogen persoon.
Naar de uitdrukking:" Een kikker inslikken", een verwijzing naar grote lichtgelovigheid.
De zakkenroller achter hem probeert de beurs te ontvreemden van een nogal naïef mens..
Het kind met molentje dient als afleider.
De 10 personages vormen schijnbaar blok maar drukken toch verschillende gevoelens uit: achterdocht, ironie en onverschilligheid.(6)(p.86)
Uit het mandje steekt de kop van een uiltje, symbool van ketterij; de uil zou de christenen met een wankel geloof in verleiding brengen.(Combé)(5)
De goochelaar laat een kikker tevoorschijn komen uit de mond van de voorovergebogen persoon.
Naar de uitdrukking:" Een kikker inslikken", een verwijzing naar grote lichtgelovigheid.
De zakkenroller achter hem probeert de beurs te ontvreemden van een nogal naïef mens..
Het kind met molentje dient als afleider.
De 10 personages vormen schijnbaar blok maar drukken toch verschillende gevoelens uit: achterdocht, ironie en onverschilligheid.(6)(p.86)
Uit het mandje steekt de kop van een uiltje, symbool van ketterij; de uil zou de christenen met een wankel geloof in verleiding brengen.(Combé)(5)
En dan hebben we nog het raar aangeklede hondje en de kleine hoepel tegen de tafel.
ten tweede:
Het Narrenschip
De aanknopingspunten / de inspiratie:
Het motief van de boot met vrolijke mensen stamde uit het 15de eeuwse Vlaanderen.(8)
De blauwe boot met een losbandig gezelschap aan boord kwam reeds voor in 1413 in het lied van Jacob van Oestvoren. Ook trof men het aan in de carnavalsoptochten in Brabant en het behoorde bij de broederschap die machtigen van de aarde aan de kaak stelde.
Tijdens het leven van Bosch werd in het Duits en in het Latijn het spotdicht 'Narrenschiff' van Sebastian Brant (1494) gepubliceerd."(9)(p.92)
De figuren, dieren en voorwerpen:
De genotzuchtige broeder(een franciskaan), de luitspelende non(franciskanes) en de andere types lijken geïnspireerd op het gedicht van Oestvoren(8), maar in andere middeleeuwse bloemlezingen zoals de 'Carmina Burana' komt ook dergelijke figuren tegen.
Rechts in het midden zien een overgeven: dit kwam uitzonderlijk voor en hier waarschijnlijk één van de eerste keren zo uitdrukkelijk. De verschrikkelijke walging zoals die later terug komt in composities over de hel. Het walgen is een symbolisch ontluistering van het menselijk wezen.
De vis, voor de walgende man (buitenzijde), hangt over boord , hier als spottend gebruikt voor de vasten.
De maan in het vaantje aan de boom, de kruik bovenop een stok, en de uil in de boom zijn drie symbolen voor het "valse" geloof, de ketterij.
Het zwarte water wijst naar ondergang.
De kersen staan voor sensualiteit of ontucht. (Bax)(10)
De roeispaan of de pollepel wijst naar dwaasheid, zotheid.
Opzet van het werk:
Bax zag in de uitbeelding een voorstelling van onmatigheid en dwaasheid.
Hélène Adhémar is moraliserend en zegt dat "dronkenschap tot de ondergang voert".
Het is in feite een bespotting van de corruptie in de maatschappij en van de kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders in het bijzonder.
ten derde:
De Hooiwagen
De beschrijving en de betekenis:
Jeroen geeft hier op een uitzonderlijke wijze een beeld van de binnenkant en de buitenkant van de gedragingen en de gedachten van de mensen van zijn tijd. Een "Hooiwagen", het geld, de rijkdom, de fortuin met er bovenop de vier mensen die van het leven op hun manier genieten, zang, muziek, zoetjes vrijen, zij zien er gelukkig uit, een engel en een duivel, en dan nog een uil en stok met kruik in de boom.. Aan de wagen de profiteurs die een gevecht op leven en dood voeren om toch maar een beetje hooi, geld, rijkdom vast te krijgen. De wagen wordt getrokken door een aantal afzichtelijke hybride wezens en gevolgd door de vooraanstaanden machthebbers en profiteurs , de paus, een bisschop, adellijken en hun slippendragers. Onderaan, als tegenstelling met bovenaan zien we de 'ondeugenden' van de maatschappij van toen.
De Symboliek:
de hooiwagen: is symbool van de rijkdom van deze wereld.
de verliefde paren op de wagen: zouden volgens sommigen symbolen van wellust zijn, maar dit lijkt mij toch niet zo duidelijk. Het bovenst paar is wel in volle omarming. Ik denk dat Jeroen hier het doorsnee menselijk leven uitbeeldt dat weliswaar in balans wordt gehouden door engel en duivel en wordt bedreigt door ketterij. Naar dit laatste verwijst de stok met kruik en de de uil in de boom.
de engel: op de wagen bidt genield voor hen.
de duivel/ de demon: op de wagen, rechts, in het blauw, met een voet op het kleed van de zangeres, heeft vlindervleugels en een geslachtsdeel dat in een pauwenveer eindigt. Een misvormde neus , net een muziekinstrument, verkondigt de valse faam van van het rijke, wereldse leven. De demon ziet er misvormd maar bleek.
ten vierde:
De Tuin der Lusten (drieluik)
Het is een authentiek werk.
Filips II kreeg het in zijn bezit uit de collectie van abt Don Fernando van de orde van St.-Jan ( + 1595), een bastaard van Alva.
Qua opvatting en opvulling van het vlak, wegens het horror vacui, lijkt het werk enigszins op de "Hooiwagen".
Het Narrenschip
 |
| J. Bosch, "Het Narrenschip", 1490-1500, paneel, in het Louvre, Parijs. Het werd in 1918 door Camille Benoit aan het Louvre geschonken. Het onderste gedeelte ontbreekt.(7)(p.92) |
De aanknopingspunten / de inspiratie:
Het motief van de boot met vrolijke mensen stamde uit het 15de eeuwse Vlaanderen.(8)
De blauwe boot met een losbandig gezelschap aan boord kwam reeds voor in 1413 in het lied van Jacob van Oestvoren. Ook trof men het aan in de carnavalsoptochten in Brabant en het behoorde bij de broederschap die machtigen van de aarde aan de kaak stelde.
Tijdens het leven van Bosch werd in het Duits en in het Latijn het spotdicht 'Narrenschiff' van Sebastian Brant (1494) gepubliceerd."(9)(p.92)
De figuren, dieren en voorwerpen:
De genotzuchtige broeder(een franciskaan), de luitspelende non(franciskanes) en de andere types lijken geïnspireerd op het gedicht van Oestvoren(8), maar in andere middeleeuwse bloemlezingen zoals de 'Carmina Burana' komt ook dergelijke figuren tegen.
Rechts in het midden zien een overgeven: dit kwam uitzonderlijk voor en hier waarschijnlijk één van de eerste keren zo uitdrukkelijk. De verschrikkelijke walging zoals die later terug komt in composities over de hel. Het walgen is een symbolisch ontluistering van het menselijk wezen.
De vis, voor de walgende man (buitenzijde), hangt over boord , hier als spottend gebruikt voor de vasten.
De maan in het vaantje aan de boom, de kruik bovenop een stok, en de uil in de boom zijn drie symbolen voor het "valse" geloof, de ketterij.
Het zwarte water wijst naar ondergang.
De kersen staan voor sensualiteit of ontucht. (Bax)(10)
De roeispaan of de pollepel wijst naar dwaasheid, zotheid.
Opzet van het werk:
Bax zag in de uitbeelding een voorstelling van onmatigheid en dwaasheid.
Hélène Adhémar is moraliserend en zegt dat "dronkenschap tot de ondergang voert".
Het is in feite een bespotting van de corruptie in de maatschappij en van de kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders in het bijzonder.
ten derde:
De Hooiwagen
 |
| H. Bosch, "De Hooiwagen", middenpaneel,1500-1502, gesigneerd, rechts onder, Prado, Madrid,. |
Jeroen geeft hier op een uitzonderlijke wijze een beeld van de binnenkant en de buitenkant van de gedragingen en de gedachten van de mensen van zijn tijd. Een "Hooiwagen", het geld, de rijkdom, de fortuin met er bovenop de vier mensen die van het leven op hun manier genieten, zang, muziek, zoetjes vrijen, zij zien er gelukkig uit, een engel en een duivel, en dan nog een uil en stok met kruik in de boom.. Aan de wagen de profiteurs die een gevecht op leven en dood voeren om toch maar een beetje hooi, geld, rijkdom vast te krijgen. De wagen wordt getrokken door een aantal afzichtelijke hybride wezens en gevolgd door de vooraanstaanden machthebbers en profiteurs , de paus, een bisschop, adellijken en hun slippendragers. Onderaan, als tegenstelling met bovenaan zien we de 'ondeugenden' van de maatschappij van toen.
De Symboliek:
de hooiwagen: is symbool van de rijkdom van deze wereld.
de verliefde paren op de wagen: zouden volgens sommigen symbolen van wellust zijn, maar dit lijkt mij toch niet zo duidelijk. Het bovenst paar is wel in volle omarming. Ik denk dat Jeroen hier het doorsnee menselijk leven uitbeeldt dat weliswaar in balans wordt gehouden door engel en duivel en wordt bedreigt door ketterij. Naar dit laatste verwijst de stok met kruik en de de uil in de boom.
de engel: op de wagen bidt genield voor hen.
de duivel/ de demon: op de wagen, rechts, in het blauw, met een voet op het kleed van de zangeres, heeft vlindervleugels en een geslachtsdeel dat in een pauwenveer eindigt. Een misvormde neus , net een muziekinstrument, verkondigt de valse faam van van het rijke, wereldse leven. De demon ziet er misvormd maar bleek.
ten vierde:
De Tuin der Lusten (drieluik)
 |
| J.B., "Tuin der Lusten", middenpaneel,ca. 1510, Prado, Madrid. |
Filips II kreeg het in zijn bezit uit de collectie van abt Don Fernando van de orde van St.-Jan ( + 1595), een bastaard van Alva.
Qua opvatting en opvulling van het vlak, wegens het horror vacui, lijkt het werk enigszins op de "Hooiwagen".
De drie motieven die volgens de kerk de mensen af hielden van hun heil komen hier aan bod: het begeren naar aardse goederen, het zoeken naar zintuiglijk genot en de verleiding op intellectueel vlak, die gegevens werden hier uitgebeeld in de drie panelen. Maar dat het er hier over gaat dat de mens in het hoekje moet worden gezet zoals de kerk het graag zag daar twijfel ik ten stevigste aan wegens een "uitgesproken" middenpaneel dat de mens grotendeels laat genieten, kijken we maar naar het vele naakt. Natuurlijk zijn er hier en daar discrete waarschuwingen naar onze blinde vlekken. Het geheel is natuurlijk ingebed tussen het "Aarts Paradijs" en de "Muzikale hel". Het eerste werd een paradijs van rust en evenwicht. Het tweede een kakofonie van muzikaal geweld. Feitelijk de weg naar het hiernamaals geplaveid met goede en duistere voornemens. Maar wat opvallend is we zien hier nergens een kruisteken...
Het bovenste deel van het paneel is bevolkt met bomen, uitgestrekte vlakten en prachtige natuurlijke wateroppervlakten, gelijkend op deze van Memling. In het midden een blauwe bol met menselijke paren in allerlei houdingen , mensen die mekaar de hand rijken of zelfs vanuit een handstand mekaar kussen.
De kleuren: het rood zou een alchemistische betekenis kunnen hebben en het blauw kan verwijzen naar bedrog.
De rotsen zijn niet echt, en lijken meer op die van een speeltuin. "Tomorrow Land" heeft hier schijnbaar toch inspiratie vandaan gehaald . De flora en fauna wordt omgebouwd tot een sfeerbepalend effect dat moet bijdragen tot de betekenis van het menselijk wandelen en handelen.
Voor een beeld daarvan wijzen we naar de afbeelding hieronder, detail van het linkeronderdeel van het middenpaneel.
Het bovenste deel van het paneel is bevolkt met bomen, uitgestrekte vlakten en prachtige natuurlijke wateroppervlakten, gelijkend op deze van Memling. In het midden een blauwe bol met menselijke paren in allerlei houdingen , mensen die mekaar de hand rijken of zelfs vanuit een handstand mekaar kussen.
De kleuren: het rood zou een alchemistische betekenis kunnen hebben en het blauw kan verwijzen naar bedrog.
De rotsen zijn niet echt, en lijken meer op die van een speeltuin. "Tomorrow Land" heeft hier schijnbaar toch inspiratie vandaan gehaald . De flora en fauna wordt omgebouwd tot een sfeerbepalend effect dat moet bijdragen tot de betekenis van het menselijk wandelen en handelen.
Voor een beeld daarvan wijzen we naar de afbeelding hieronder, detail van het linkeronderdeel van het middenpaneel.
 |
| J.B., "Tuin der Lusten", middenpaneel(links onder), ca. 1510, Prado, Madrid. (11)(voorkaft) |
Zie hierboven, in het midden links, in de glazen bol een paartje. Dit kun je zien, in detail, helemaal bovenaan.
De verliefden in een glazen bol.
We zien in de bol een naakt paartje, dat volgens sommigen ongerust kijkt. Het tafereeltje zou kunnen een verwijzing zijn naar de eenzaamheid van het paar en iedere mens in het bijzonder.
Door een gat in de rode vrucht verschijnt het hoofd en een hand van een angstig kijkende man die door een glazen buis kijkt naar een zwarte rat (het kwaad?).
Bevinden we ons hier in de droomwereld waar de ideale wereld wordt bedreigt door het duistere.
ten vijfde
Visioenen uit het Hiernamaals. ( Vier panelen)
 |
| J.B. , "Het opstijgen naar de Hemel", vierde paneel (detail), 1500-04, Dogenpaleis , Venetië.(15)(p.28 98) |
De vier panelen zijn: "De val van de verdoemden", "De hel", "het aards paradijs", "Het opstijgen naar de hoogste hemel". Zij waren twee aan twee de zijpanelen van twee drielijkjes, "Het laatste oordeel" en "De opstanding". Uit de collectie van kardinaal Grimani waar Marcantonio Michiel ze in 1521 zag.
De vier werken zijn geïnspireerd door de visioenen van Ruysbroeck, Meester Eckhart en Dante.
Het vierde paneel is buitengewoon door de cilindervormige toegang, gevormd door concentrische cirkels(5 cirkels) tot het hiernamaals. De cirkels verwijzen waarschijnlijk naar de hemelse sferen, zoals die in die werden weergegeven. Op het einde van de toegang het licht, licht dat geassocieerd werd met God. Zou het idee ook niet komen van de bijna dood ervaring die sommige mensen hebben en waarbij ze schijnbaar ook een dergelijk beeld krijgen?
De zielen onderweg naar boven worden aanvankelijk geassisteerd door twee engelen (3x), daarna door een engel (2x), en uiteindelijk is de ziel alleen. De ziel wordt als het ware geabsorbeerd door de goddelijke stralen, waarbij ze van onder naar boven een soort van slalom volgen. Volgens Ruysbroeck in "Het Spirituele Huwelijk" zou de uitstraling van god te vergelijken zijn met "immens licht'". Ze worden onderweg steeds lichter.
DE GLORIERIJKE VOLTOOIING
Op de magistrale tentoonstelling van het FOMU, fotomuseum, voorjaar 2016, over de Oekra
ïnse fotograaf Boris MIKHAILOV (°1938, UKR) las ik een begeleidende tekst, die evengoed toepasbaar is op het werk van Jheronimo BOSCH.
" Mikhailov toont zowel publieke als privéruimten en benadrukt zo hun schrille onderlinge contrasten. De publieke ruimte is een gecontroleerde omgeving waarin menselijk gedrag uiterst conventioneel en voorgeschreven is. In de privéruimten heersen daarentegen verbeelding en vrijheid belichaamt door naaktbeelden. Bevrijd van elke vorm van controle kunnen mensen uiteindelijk hun masker afleggen en hun eigen individualiteit beleven." ... en dat is wat J.B. 500 jaar vroeger ook tot uitdrukking probeerde te brengen.
ïnse fotograaf Boris MIKHAILOV (°1938, UKR) las ik een begeleidende tekst, die evengoed toepasbaar is op het werk van Jheronimo BOSCH.
" Mikhailov toont zowel publieke als privéruimten en benadrukt zo hun schrille onderlinge contrasten. De publieke ruimte is een gecontroleerde omgeving waarin menselijk gedrag uiterst conventioneel en voorgeschreven is. In de privéruimten heersen daarentegen verbeelding en vrijheid belichaamt door naaktbeelden. Bevrijd van elke vorm van controle kunnen mensen uiteindelijk hun masker afleggen en hun eigen individualiteit beleven." ... en dat is wat J.B. 500 jaar vroeger ook tot uitdrukking probeerde te brengen.
VERWIJZING
- Edi Bacceschi en Perluigi de Vecchi, "Jeroen Bosch", Lekturama, Rotterdam, s.d..(6),(7),(9),(15)
- D. Bax, "Ontcijfering van Jeroen Bosch", Den Haag 1949; H., 1953; Beschrijving en poging tot verklaring van de 'Tuin der Lusten', drieluik van J. Bosch.(10)
- Raymond Charmet, "Jérôme BOSCH (vers 1453-1516), Le délire de l'imaginaire", in: Jardin des arts, nr. 204,november 1971. (1),(4),(11)
- J. Combé, "Jérôme Bosch", Parijs, 1946 en 1957, catalogus.(5)
- Hans Devisscher, "Jheronimus Bosch", in: Kunst & Antiek Journaal en Arts Antiques Auctions, s.d., t.g.v. de tentoonstelling met meesterwerken van Jeronimus Bosch in het Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, van 1.09 - 11.11. jaartal? (3)
- Enklaar, Tijdschrift voor Geschiedenis, 1933, Bax, 1949.(8)
- Catalogus tentoonstelling "Jheronimus Bosch", Noordbrabants Museum, 's-Hertogenbosch, tentoonstelling 17 sept.-15 november 1967.(2)
